Бүгінгі «Ұлттың тірегі-дәстүр» айдарында «Қасиетті Қазақстан», «Рухани мұраларды жинау, есепке алу» мақсатында Қарағанды облысының Шет және Жаңаарқа аудандарында ұйымдастырылған экспедициядан тарих ғылымдарының кандидаты Дәурен Ескекбаевтың жолсапар баянын ұсынып отырмыз.
Қазақстанда киелі жерлер көп. Солардың бәрі ұлтқа ұя болған жерлер. Сол тарихы мол, ұлтқа ұя болған киелі жерлердің бірі Сарыарқаның кіндік тұсына орналасқан Жаңаарқа және Шет аудандары. Әкімшілік-аумақтық бөлініс тұрғысынан алғанда бұл өңірлер өткен ғасырдың 70-80 жылдары бір ғана Жаңаарқа ауданының еншісінде болған еді.
Ұлт тарихын толықтырар мағлұматқа толы тарихи деректер, айғақты материалдар бұл өлкеде молынан кездеседі. Осындай көне мәдениеттің ошағы болған Жаңаарқа өңірінің төрінде орналасқан Ортау, Ақтау, Кертау, Желтау, Қызылтау, Қабантау секілді өмір сүруге қолайлы жатаған таулар тарихы тылсым сырларға толы көне өлкеге «Қасиетті Қазақстан», «Рухани мұраларды жинау, есепке алу» мақсатында Қарағанды облысының Шет және Жаңаарқа аудандарында ұйымдастырылған экспедициялық зерттеулеріміздің қорытындысын жолсапар баяны ретінде жеткізгіміз келеді.
Құралайдың салқыны» немесе дала еркесі ақбөкен.
Біздің іссапарымыз мамыр айының екінші жартысындағы «құралайдың салқынына» тұспа-тұс келді. Қазақтар бұл уақыт кезеңін ежелден-ақ осылайша атап кеткен. Себебі бұл киіктердің лақтап, лағын өргізетін уақыты. Алайда өткен ғасырдың 70-80 жылдары сан мыңдап өсіп көбейіп «қоймен бірге жайылып» қораға дейін кіріп-шығып (бұл шындық, сол жылдары жылы жаққа қоныс аударып үлгермей қалған жануарлар қатты қыс айларында қораға да кіріп кеткен жағыдайлар да болған, тіпті Жаңаарқа өңірінде халық арасында, ел аузында «сайгадром» деп аталынып кеткен арнайы киік аулайтын теп-тегіс табиғи далалық жерлер де кездеседі) жүрген киіктер 90-жылдары күрт азайып кеткен еді. Бұл туралы ғылыми зерттеу деректерінде: «Халқымыз киік немесе ақбөкен деп атайтын жануар Сарыарқаның кең жазығында тіршілік етуге бейімделген. Киік – қоңыр аң, қазақ даласының көркі. Дене тұрқы қойға ұқсас, дөңес тұмсықты, күйіс қайтаратын жануар. Ол негізінен қазақ даласы мен Моңғолия жерінде ғана сақталған. 10-12 жыл аралығында өмір сүретін киіктер көктемнің кеш туатынын немесе қыстың қарлы, боранды суық болатынын алдын ала болжап, біледі екен. Киіктер көбіне егізден, кейде үш лақтан туады. Енесі өлген лақты кез келген киік жатсынбай емізіп, ертіп алып кетеді. Жаңа туған лақ екі-үш сағат ішінде еміп, аяқтанып кетеді. Киіктің лағын «құралай» деп атайды. Халқымызда ауа райының құбылмалы кезеңіне байланысты айтылатын «құралайдың салқыны» осы мамыр айының 18-21 жұлдызы аралығына дөп келеді. Қазақта осы мезгілде «киік лағын өргізеді» деген ұғым бар. Киікті халқымыз киелі жануар деп есептейді. Ел арасында ақбөкенді атқан адам бақытсыздыққа ұшырайды деген қалыптасқан сенім бар» - деген мәліметтер береді (https://kaztrk.kz сайтынан). Әрине, оның объективті де субъективті де себептері бар, бірақ ол басқа әңгіме.
Қымыз дайындау дәстүрі.
Биылғы жылы көктем аяғы ұзарып кетіп биелер кештеу құлындағандықтан да жаппай бие байлау, қымыз дайындау науқаны да кешеуілдеп, біз осы бір өлара кезеңге тап келген екенбіз. Әңгіме желісі осы тақырыпқа қарай ойысқан соң әңгімемізді де осы «қымыз дайындау процестерінен» бастайық. Бұл өңірде алдымен күбіні «дайындықтан өткізеді». Қыстай қаңсып тұрған күбіні алдымен «тас қорық» жасап жібітіп алаып яғни, күбінің ішін қойдың майымен айналдыра толықтай майлап алған соң ішіне ортадан жоғары суық су құйып кейін оған әбден қайнағанша даладағы ошаққа арнайы қыздырылған тастар салып отырады. Бұл процес біраз уақыттарға созылады. Тастарға күбі ішіндегі майлар сіңіп су әбден қайнап болған соң кейіннен күбіні төңкеріп ағаштың басына кигізе іліп кептіреді. Сонан кейін кепкен күбіні тобылғымен біраз ыстайды. Қазір Астана қаласында «Жаңаарқаның қымызы» деген «брендке» айналған. Мұның себебі күбінің күтіміне және жергілікті жерде мол кездесетін тобылғыға байланысты. Шынында да Қазақстанның кейбір өзге өңірлеріндегі қымыз дәмі қышқылтым болатыны тобылғының орнына қайыңның қабығын немесе басқа да тек жергілікті сипаты бар өсімдіктерді пайдалануынан болса керек.
Жаңаарқа өңірінде ертеден үзілмей келе жатқан дәстүрдің бірі «бие бау». Мұны кейбір жерлерде «қымызмұрындық» деп те атайды. (Кейінгі жылдары Ұлытау өңірінде бұл дәстүрдің аясын кеңейтіп үлкен думанға, халықтық шараға айналдырып «Көкмайса» фестивалі деп те атап жүр). Мұның мәнісі бие байлаған үй (бие саны аздау болса көршілерінен алып қосады керісінше, оларға да «бие бау» кезегі келгенде «қарызға алған» қымызын кері қайтарады, бір сөзбен айтқанда «натуралды шаруашылық») айналасындағы ауылдастарын, көршілерін жинап, қыстан қалған сүрін асып, әруақтарға (ата-бабаларына) құран оқытып алады. Себебі бие бау бермеген үй ырымдап сыртқа яғни, басқа ауылдардағы таныс-туыстарына қымыз беріп жібере алмайды. Сонымен қатар бұрын болмаған «жаңа дәстүр» қымыз сату, саудалау қазақ тұрмысына дендеп кірді. Қымыз тауарға айналды. Өткен ғасырдың 70-80 жылдары ауыл айнала үй қалдырмай жағалап жүріп қымыз ішу дағдысы болатын. Үйге кіріп келген адамнан үй иесі бірден жөн сұраспай-ақ алдымен төрін нұсқап қымызын сапырып құя бастайтын. Қанша қымыз (бір отырғанда «метр кесе» деп аталатын шәй кеседен 2 есе үлкен ыдыспен 2-3 кесені бірақ төңкере салатындар да болатын) ішсе де тарылмай тағы да қонақ өзі «болдым» дегенше ұсына беретін. Қазір ол дәстүрлер архаизмге айналған және де бұл күндері бір-біріне себепсіз, бейсауат бара да бермейді.
Cайдалы Сары Тоқа немесе Сарыарқаның күйшілік мектебі.
Экспедициялық зерттеулеріміздің бір мақсаты арқа төсіндегі күйшілік мектептен қалған із-белгілерді анықтау болғандықтан да осы өңірге белгілі күйшілердің көзін көрген, немесе көргендердің әңгімесі көкірегінде ұялап қалған көне көз қарттармен кездесу де жоспарымызда бар еді. Ол абыз адам, аңыз адам көрнекті жазушы, коллекционер, өлкетанушы, Шет ауданының қадірменді ақсақалы жасы сексенге келсе де қолынан қаламы түспеген Кәмел Жүністегі ағамыз болып шықты. Жасына қарамай әлі тың республика, облыс көлемінде болып жатқан халықтық, қоғамдық жұмыстардың «қара нары» Кәмекең бұл өңірдің «жанды архиві» десек те болар. Қарағанды облысы аймағындағы Сарыарқа даласының Итаяқ, Тоқа, Тәттімбеттерден бастау алған тамыры терең Арқа күйшілік мектебінің өкілдері Әбікен Қасенов, Әбді, Қыздарбек, Ісембектер арқылы Дәулетбек Сәдуақасов, Пазыл Тұтқабеков, Мейрам Ұлмағанбетов, Қайыролла Сәдуақасовтарға жалғасып жатқан күйшілік мектеп өкілдерінің «заттай айғақтары», қолына ұстаған домбыраларының біраз түрлері Кәмекеңнің «үй мұражайынан» орын алған екен. Біз Арқа төсіндегі күйшілік өнер «іздерін» зерттеуді Кәмел ағамыздың шаңырағынан бастадық.
Күйшілік өнері, көп халықтардан ерекше тұрған өнер. Ол, көбіне белгілі оқиғаға тарихи мазмұнға орай құрылады. Күйлер өзінің дәстүрлік ерекшелігіне, орындалу мәнеріне, құрылыс тәсілдеріне, қағыс түріне қарай екі үлкен мектепке бөлінеді. Қазақ күйлерін орындаушылық дәстүрін сөз еткенде, оның үлкен мектебіне жататын шертпе күйлерді айтамыз. Шертпе күйлер кең байтақ қазақ даласының шығысы-Алтай, Тарбағатай, орталығы-Ұлытау, Шыңғыс тау өнірінен бастап Жетісу, Қаратау, Сыр бойына дейін қоныстанған ел арасына кеңінен таралған.
Сол шертпе күйдің шебері болған, ХІХ ғасырдың ІІ жартысында Арқа төсінде танымал болған дәулеткер күйші, шешен тілді, өз ортасында беделді де белгілі, елге сыйлы біртуар тұлға ел ішінде «Тотаң» немесе Сайдалы Сары Тоқа атымен белгілі болған Тоқа Шоңмаңұлының қоғамдағы орны өзіндік қалыптастырған мектебі бар. Тоқа сонымен қатар Ақмола губерниясы Ақтау Сайдалы болыстығында болыс болып біраз жыл патша империясына қызмет ете жүріп, елінің мүддесін қорғап, айдауға ұшырағандығы архив құжаттарымен дәлелденген. Арқа күйшілері Сайдалы сары Тоқа мен Арғын Дайрабайдың (Алшын Дайрабай дейтін де күйші өткен) ықпалы Қаратау күйшілік мәдениетіне көбірек тигені тарихи дәлелді шындық. Осы күні Қаратау мектебін зерттеушілер Сүгірдің Тоқадан бата алғанын айтқанмен, тарту үлгісін бөлекше деп санап жүр. Шындығында, Сүгірдің ұстазы – Ықылас пен Тоқа бір елдің адамдары болған. Сондықтан да оның есімі Тәттімбетпен қатар аталатын арқалы күйшілердің бірі. Тотаң Тәттімбеттің күй тарту мектебін даралап, толықтырушы. Арқа дәстүрінде шертілетін шертпе күйлерді дамытушы. Қаратау мектебін талдағанда Ықылас пен Сүгірден арғы күйшілерден ешқандай дерек келтіре алмай жүргеніміздің бір шеті осында жатыр, яғни ежелден қоныстас болған Арқа мен Бетпақдаланың әлеуметтік-мәдени шежіресін білмеуіміз қате пайымдар жасауға түрткі болып-ақ жүр.
Тотаң айналасындағы ел жұртқа әділдігімен де, жағынып- жарамсақтануды білмейтін турашылдығымен де таңылған. Тәттімбет, Ықылас, Қыздарбек, Дайрабай сияқты күйшілермен қадірлес, сыйлас болған. Тотаң оң және теріс бұрауда көп күй шығарған. Әсіресе, қазақтың күйшілік өнеріне ғажайып рең беретін теріс бұрау күйлерінің дәстүрін Тоқа ілгері дамытып, биікке көтере білген. Тотаңның жалпы алғанда отызға тарта күйі бар, оның ішінде: «Азамат», «Аққу», «Айдос», «Алшағыр», «Балшекер», «Бозайғыр», «Жалғыс ішек», «Жолды қоңыр», «Ерке қыз», «Сарыөзен», «Терісқақпай», «Тоғыз тарау», «Қосбасар» (үш нұсқасы бар), «Төрт толғау» (төрт нұсқасы бар) күйлерін айтуға болады (Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері Астана: Күлтегін, 2002. - 476 бет).
Мына фотосуретте Ұлмағанбетов Мейрам Асылбекұлы , 1938 жылы туған. Негізгі мамандығы зоотехник. Атасы Ұлмағанбетке тартып домбырашы болған. Ұстазы Арқаға белгілі күйші Мұхит Битенов. Мейрам жасынан Сары Тоқа, Сүгір, Әбди күйлерін шебер тартады. 1957 жылы Мәскеуде өткен жастардың дүниежүзілік фестиваліне қатысқан. Өткен ғасырдың 70-80 жылдарында күйшінің репертуары жаңа күйлермен молығып шеберлігі арта түсті. Мейрамның орындауында бірнеше күй қазақ радиосының алтын қорына жазылды. Облыстық, республикалық деңгейде өткен бірнеше байқаулардың жүлдегері атанған.
Экспедициялық іссапар нәтижесін қорытындылай келе қазақтың дәстүрлі мәдениетінің ел арасында біршама сақталғандығын байқадық. «Елу жылда ел жаңа» демекші ел ішіндегі тұрмыстық әлеуметтік жағдайлардың трансформацияға ұшырауы және «жаһандану» кезеңін еске алсақ қалыпты жағдайда деп бағалауға да болар. Дегенмен де 70-80 жылдармен арақатынасын салыстыра қарасақ тұрмыстық жағынан да, психологиялық жағынан да біраз өзгерістерге түскенін көруге болады. Бұл өзгерістер эволюциялық тұрғыдан болғандықтан да күнделікті тұрмыста байқалмауы да мүмкін, алайда «сырт көз сыншы» демекші зерттеушінің көзімен қарап астарына үңіле білсең бірден көзге түседі. Сондықтан да ел арасына жыл аралатып шығып этнографиялық-фольклорлық экспедициялар, әлеуметтік зерттеулер ұйымдастырып тұру ғылым үшін де қоғамдағы құбылыстарды дер кезінде байқап реттеп отыру мемлекеттік зерттеуші институттар үшін де зор пайдасы болмақ.
Дәурен Ескекбаев.
Тарих ғылымдарының кандидаты,
ҚР ұлттық музейінің аға ғылыми қызметкері.
